Ας πάρουμε μια υποθετική περίπτωση. Έστω ότι ένας άνθρωπος, ο Βρασίδας για παράδειγμα, είχε προβεί σε ακραίες εγκληματικές ενέργειες. Είχε βιάσει κατ’ επανάληψη μικρά κοριτσάκια και αγοράκια, είχε σφαγιάσει την οικογένειά του, είχε ληστέψει διά της βίας τα μισά μαγαζιά της Ερμού και είχε δολοφονήσει μαζικά κόσμο στην πλατεία Συντάγματος. Έστω λοιπόν ότι είχε κάνει όλα αυτά τα πράγματα. Ποια θα ήταν η φύση της φυλάκισής του; Ποιος θα ήταν ο σκοπός και ποια η αιτιολόγηση πίσω από μία τέτοια ενέργεια; Μπορεί να τεθεί θέμα θανατικής ποινής ή όχι; Οκ, καταλαβαίνω ότι ήδη ξεσπάνε ουρλιαχτά σε συχνότητες επιπέδου Wilhelm Scream, φωνάζοντας «τι λες ρε μαλάκα», αλλά bear with me for a moment.

Καταρχάς, ας δούμε ποια είναι η φύση της φυλάκισης. Ναι μεν γνωρίζουμε ότι λέγεται σωφρονιστικό σύστημα αλλά είναι πραγματικά ξεκάθαρο γιατί φυλακίζουμε άτομα; Τους φυλακίζουμε για να τους τιμωρήσουμε; Για να τους απομονώσουμε από το σύνολο; Για να τους αναμορφώσουμε; Για κάποιο συνδυασμό των παραπάνω; Υπάρχει κάποια διαφοροποίηση ανάλογα με την κατηγορία του εγκλήματος (ληστεία, δολοφονία κλπ);

Για λόγους τιμωρίας

Άκου να δεις κύριε, έκανες την παπαριά σου και τώρα θα την πληρώσεις. Αυτή η κοινωνία θα σε τιμωρήσει. Οκ, σε αυτήν την περίπτωση η φυλάκιση έχει εκδικητική φύση. Είναι δηλαδή μία μορφή αντιποίνων. Εσύ έκανες κάτι που δεν μας άρεσε και τώρα θα σου στερήσουμε κάτι (ελευθερία ας πούμε) ως άμεση συνέπεια. Σε αυτό το concept όμως κρύβονται κάποια ακόμα στοιχεία. Για παράδειγμα, υπάρχει το στοιχείο της αποθάρρυνσης το οποίο στηρίζεται στο γεγονός στο ότι θα προσπαθήσουμε να σου χαλάσουμε τη ζαχαρένια τόσο όσο να μην το ξανακάνεις. Ή τελοσπάντων, αν το ξανακάνεις να προσέξεις περισσότερο για να μην το πάρουμε χαμπάρι. Τα πλαίσια της τιμωρητικής φύσης είναι στενά διότι δεν αφήνουν χώρο για θετικά κίνητρα να μην επαναληφθεί το αδίκημα. Όλη η βάση στηρίζεται στο γεγονός ότι οι αρνητικές συνέπειες θα είναι τέτοιες ώστε να διστάσεις την επόμενη φορά. Ένα ακόμα μειονέκτημα είναι η λογική αναλογία πράξης-τιμωρίας σε μαζική βάση και όχι ατομικά. Δεν μπορείς να φυλακίσεις για 50 χρόνια κάποιον που έβρισε το Θεό (διότι ναι, το να βρίσεις το Θεό είναι ποινικό αδίκημα) και δεν μπορείς να τιμωρήσεις με 6 μήνες κάποιον σαν τον υποθετικό Βρασίδα. Άρα στηριζόμαστε στο γεγονός ότι ο χρόνος φυλάκισης θα είναι αρκετά δυσάρεστος. Ας σκεφτούμε παράλληλα το θέμα ότι μία σεμνότυφη χαμηλοβλεπούσα και ένα ξέκωλο πουτανάκι (oh, you know what I mean) βγαίνουν συνήθως από το ίδιο είδος οικογένειας.

Για λόγους απομόνωσης

Ωραία, εδώ έχουμε μια πιο σαφή λογική. Θεωρούμε τον υπεύθυνο ως επικίνδυνο για τους υπόλοιπους για αυτό και τον αφαιρούμε από το σώμα της κοινωνίας. Εξαιρετικά. Or is it? Αν δεχτούμε το στόχο της απομόνωσης το πρώτο πρόβλημα είναι ότι δεν είναι όλοι οι εγκληματίες επικίνδυνοι για την κοινωνία. Οπότε δεν μπορεί να εφαρμοστεί αυτή η έννοια για όλα τα αδικήματα. Δεν θα θεωρήσουμε ποτέ «επικίνδυνο για το σύνολο» κάποιον που έκλεψε ένα μπουκαλάκι από το περίπτερο. Επιπλέον, εάν ο στόχος μας είναι η απομόνωση, τότε δεν έχει νόημα το χρονικό κομμάτι της φυλάκισης. Είναι περίπτωση ναι/όχι. Ή θέλουμε να τον απομονώσουμε ή όχι. Τι νόημα έχει να απομονώσουμε κάποιον, που αποφασίσαμε ότι είναι επικίνδυνος, για 5 χρόνια ξέρω ‘γω;

Για λόγους αναμόρφωσης

Σούπερ! Τώρα ναι! Τώρα μπορούμε να συγκροτήσουμε ένα πετυχημένο σχέδιο για όλους. Παίρνουμε κάθε φορά αυτόν που παρανόμησε και του εξηγούμε ποιο ήταν το λάθος που έκανε, γιατί ήταν λάθος και τι θα ήταν κοινωνικά αποδεκτό να κάνει αντ’ αυτού. Έτσι μπορούμε ομαλά να ξαναχώσουμε τον καθένα πίσω στο κοινωνικό σύνολο, έχοντας τη βεβαιότητα ότι έχει συνειδητοποιήσει τα σφάλματά του και επειδή έχει γίνει καλύτερος άνθρωπος δεν θα το ξανακάνει. Τέλεια! Στη συνέχεια να χτυπήσουμε και τα κόκκινα γοβάκια γιατί λείπουμε καιρό από το Kansas και μας έχει λείψει. Το πρόβλημα εδώ είναι κομμουνιστικής φύσεως : ωραίο στη θεωρία, ανέφικτο στην πράξη. Και πάλι έχουμε κάνει κάποιες υποθέσεις. Πρώτον, μάλλον θεωρούμε ότι ο κακοποιός δεν είχε καμία επίγνωση ότι αυτό που έκανε είναι λάθος, ή τουλάχιστον δεν το καταλάβαινε πλήρως. Δεύτερον, υπάρχει πρόβλημα για όλο το κομμάτι των εγκληματιών που έχει κάποιο ψυχολογικό πρόβλημα, κάποια λόξα βρε παιδί μου που τον οδηγεί να θέλει να βλέπει ξανά και ξανά τον κόκκινο πίδακα από το λαιμό κάποιου. Να συμπεριλάβουμε επίσης το γεγονός ότι αυτό υποτίθεται ότι είναι το ισχύον σύστημα, μόνο που δεν το έχουμε πει ακόμα στις ίδιες τις φυλακές.

Κάνενα πρότυπο λοιπόν δεν κάνει για καθολική εφαρμογή. Αφήστε που ούτε μπορούμε να διαχωρίσουμε τα πρότυπα βάσει εγκλημάτων, το Α για τους παραχαράκτες, το Β για τους δολοφόνους και το Γ για τους ληστές. Οπότε να εξετάσουμε έναν συνδυασμό των παραπάνω; Να βρούμε μια χρυσή ισορροπία μεταξύ τιμωρητικής, απομονωτικής και αναμορφωτικής φύσεως; Γαμώ! Μέσα! Ποιος θα το κάνει; Hands up? Anyone? Τι; Κανείς; Γιατί βρε παιδιά; Πόσο δύσκολο είναι πια να φτιάξεις ένα σύστημα που θα ξεχωρίζει εάν ο δράστης έχει γενικά σώας τα φρένας ή όχι, εάν είχε επίγνωση των πράξεών του τη στιγμή του εγκλήματος ή όχι, πόσο αντιλαμβάνεται ότι δεν έπρεπε να κάνει ό,τι έκανε, πόσο συμφωνεί ή διαφωνεί με αυτό, εάν είναι επικίνδυνος ή όχι για τους υπόλοιπους και εάν είναι, θα είναι για πάντα επικίνδυνος ή μπορεί να αναμορφωθεί και εάν μπορεί να αναμορφωθεί, αυτό μπορεί να επιτευχθεί με μπιχεβιορισμό, κογκνιτιβισμό, κονστρουκτιβισμό ή κάτι άλλο;

Και κάπου εδώ θέλω να καταλήξω. Η οποιαδήποτε ποινή θα πρέπει να έχει καθαρά εκπαιδευτική φύση. Προσέξτε όχι απλά αναμορφωτική, αλλά εκπαιδευτική με την έννοια των μοντέλων, των βαθμίδων, του προβιβασμού ή υποβιβασμού. Κάπου εδώ με διακόπτει ο Βρασίδας και σημειώνει «Τι λε ρε μεγάλε; Εδώ δεν χρησιμοποιούν τα μοντέλα που λες, το μπαχοβισμό, το γκογκοτισμο και το άλλο πώς το είπες, οι ίδιοι οι καθηγητές στα σχολεία!». Oh, but they do. Πρώτα από όλα, όλοι μας μεγαλώνουμε με ξεκάθαρα μπιχεβιοριστικό τρόπο, στη προσχολική ηλικία τουλάχιστον. Συνήθως και στις πρώτες τάξεις του δημοτικού. Από κει και πέρα, οι καθηγητές γυμνασίων/λυκείων χρησιμοποιούν κάποιο εκπαιδευτικό μοντέλο, ακόμα και αν δεν το αναγνωρίζουν συνειδητά. Αν μη τι άλλο, μπορούμε δεδομένα να εντοπίσουμε κάποια βασικά στοιχεία κοινής μεθόδου σε όλους τους καθηγητές. Βέβαια αυτό είναι ένα άλλο πρόβλημα, καθώς δεν υπάρχει μοντέλο που να ταιριάζει για όλα τα μαθήματα αλλά anyway. Πάντως για χάρη της συζήτησης, μπορώ να πω ότι η δευτεροβάθμια εκπαίδευση στηρίζεται κυρίως στον κογκνιτιβισμό.

Το κύριο πρόβλημα με το ποινικό σύστημα είναι ότι έχει φτιαχτεί με «γερά θεμέλια» από μια εποχή που ο τομέας της ψυχολογίας δεν ήταν σε θέση , για ένα πλήθος λόγων, να συμβάλλει ουσιαστικά. Στο σήμερα πλέον, έχουν βγει αρκετά συμπεράσματα για τη ψυχολογική φύση των εγκλημάτων. Στα πλαίσια λοιπόν των δυτικών κοινωνιών και της συνεχούς προσπάθειας για πρόοδο, ίσως είναι καιρός να ζητήσουμε από τους καλύτερους ψυχολόγους και νευροεπιστήμονες να βρουν εκείνοι ποια θα πρέπει να είναι η μορφή του Ποινικού Κώδικα. Πρώτα όμως θα πρέπει να αποφασίσουμε τι θέλουμε σαν κοινωνία να επιτύχουμε όταν συλλαμβάνουμε κάποιον.

Μερικά σχετικά/άσχετα υστερόγραφα

Αν βασιστούμε στη θεωρία του Sam Harris περί απουσίας ελεύθερης βούλησης (πάρα πολύ συνοπτικά, σχεδόν γελοιωδώς θα παραδεχόμουν : όλες μας οι πράξεις είναι καθαρά αποτελέσματα όλων των εμπειριών που έχουμε αποκτήσει και των γονιδίων μας και στην πραγματικότητα δεν έχουμε επιλογή), τότε θα πρέπει να δεχτούμε σε αυτό το κομμάτι ότι η τιμωρία δεν έχει κανένα απολύτως νόημα. Δεν μπορείς να τιμωρήσεις κάποιον για κάτι για το οποίο δεν τον θεωρείς καν υπεύθυνο. Η μόνη λογική επιλογή που μένει είναι η αναδιαμόρφωση συμπεριφορών.

Η θανατική ποινή έχει λόγο ύπαρξης αλλά μέχρι στιγμής χρησιμοποιείται για όλους τους λάθος λόγους. Μέχρι στιγμής, η θανατική ποινή είναι τυπικά η μορφή της αυστηρότερης εκδοχής του νόμου και θεωρητικά υπάρχει για τα, κατά κοινή ομολογία, χειρότερα εγκλήματα. Στην πραγματικότητα όμως, ουσιαστικά είναι μία άμαξα που φέρνει μία εσφαλμένη ικανοποίηση στις οικογένειες των θυμάτων. Μια ικανοποίηση που πηγάζει από όλα τα λάθος μέρη. Επειδή το βλέπω λίγο διαφορετικά το θέμα, κατά τη γνώμη μου, η θανατική ποινή δεν θα έπρεπε να εξαρτάται από τη φύση του εγκλήματος αλλά να υπάρχει ως το τελευταίο μέτρο. Αφού αποτύχει δηλαδή οποιαδήποτε άλλη προσπάθεια πρόληψης ή αναμόρφωσης ή εκπαίδευσης, τότε και μόνο τότε να καταλήγουμε στη θανατική ποινή για τους τελείως «αδιόρθωτους», για αυτούς που έχουμε πλέον κάθε βεβαιότητα ότι με την κατάλληλη ευκαιρία θα επαναλάβουν το ίδιο έγκλημα. When all else fails, we can whip the horse’s eyes, and such.

Και για κλείσιμο, θα παίξουμε ένα μικρό παιχνιδάκι. Παρακαλώ σε αυτό το σημείο, σταματήστε να διαβάζετε το κείμενο, χαλαρώστε για 2 λεπτάκια, αδειάστε το μυαλό σας και ετοιμαστείτε να απαντήσετε αυτόματα στην ερχόμενη ερώτηση. Ακόμα και αν στη συνέχεια εκλογικεύσετε την απάντησή σας, θα ήθελα να γράψετε οπωσδήποτε ποια ήταν η αρχική αντανακλαστική αντίδραση. Λοιπόν, έτοιμοι; Πάμε!
Τί είναι χειρότερο; Ο βιασμός οχτάχρονου κοριτσιού από άντρα, ο βιασμός οχτάχρονου κοριτσιού από γυναίκα, ο βιασμός οχτάχρονου αγοριού από άντρα ή ο βιασμός οχτάχρονου αγοριού από γυναίκα;