Το παρακάτω κείμενο αποτελεί μεταφρασμένη αναδημοσίευση του άρθρου του John Carey που δημοσιεύτηκε στο ideas.ted.com

Ο Johan Rockström λέει ότι η ανθρωπότητα έχει ξεπεράσει ήδη τα τέσσερα από τα εννέα όρια που διατηρούν τον πλανήτη μας φιλόξενο στη σύγχρονη ζωή. Ο συγγραφέας John Carey εμβαθύνει στη θεωρία του «πλανητικού ορίου» — και στο γιατί ο Rockström λέει ότι η δικιά του (θεωρία) δεν είναι, πραγματικά, ένα μήνυμα καταστροφολογίας. Είμαστε τυχεροί, εμείς οι άνθρωποι: Για πολλές χιλιετίες, ήμαστε σε ένα αρκετά σταθερό — και ελαστικό — πλανήτη. Με την ανάπτυξη των πολιτισμών μας, έχουμε μετασχηματίσει το τοπίο κόβοντας δέντρα και καλλιεργώντας σοδειές. Έχουμε δημιουργήσει τη ρύπανση, και έχουμε οδηγήσει φυτά και ζώα στην εξάλειψη. Ακόμα όμως ο πλανήτης μας έχει συνεχίσει να περιστρέφεται, ενισχύοντάς μας, λίγο πολύ με σταθερότητα και σε ισορροπία. Προχωρώντας προς το μέλλον, οι επιστήμονες έχουν προτείνει πρόσφατα, ότι το μόνο που πρέπει να κάνουμε είναι να μείνουμε μέσα σε μερικά όρια, εννέα άνω όρια κακής συμπεριφοράς.

Αλλά φυσικά, όντας ανθρώπινοι, δεν το έχουμε κάνει.

Σε μία εντυπωσιακή δημοσίευση τον Ιανουάριο του 2015 στο Science, ο Johan Rockström λέει ότι η ανθρωπότητα έχει ξεπεράσει ήδη τέσσερα από τα εννέα όρια που κρατούν τον πλανήτη μας φιλόξενο στη σύγχρονη ζωή. Το κλίμα αλλάζει πάρα πολύ γρήγορα, είδη εξαλείφονται πάρα πολύ γρήγορα, προσθέτουμε πάρα πολλά συστατικά όπως το άζωτο στα οικοσυστήματά μας, και συνεχίζουμε να περιορίζουμε τα δάση και άλλα κομμάτια της φύσης. Και πλησιάζουμε λίγο-λίγο στο να ξεπεράσουμε και τα υπόλοιπα πέντε όρια (δείτε την εικόνα).

Ο Rockström είναι ο εκτελεστικός διευθυντής του Stockholm Resilience Centre, και η δημοσίευσή του συνυπογράφεται από 17 συναδέλφους. «Ο πλανήτης έχει αποδειχθεί ο καλύτερος μας φίλος απορροφώντας τις ενέργειές μας και δείχνοντας την ανθεκτικότητά του», λέει ο Rockström. «Αλλά για πρώτη φορά, ίσως μετατρέψουμε τον πλανήτη από φίλο σε εχθρό».

Ο Rockström συνέλαβε την ιδέα των πλανητικών ορίων το 2007, και δημοσίευσε το πρώτο του έγγραφο-ορόσημο για το θέμα το 2009. Η νέα δημοσίευση σκάβει πολύ βαθύτερα. Μια βασική ελλοχεύουσα υπόθεση είναι ότι η εξαιρετική κλιματική σταθερότητα της Ολόκαινου Περιόδου, η οποία άρχισε όταν τελείωσε η τελευταία Εποχή των Παγετώνων πριν από 11.000 χρόνια, υπήρξε κρίσιμη για την ανθρώπινη ανάπτυξη. Αυτή η περίοδος πλανητικής ηρεμίας επέτρεψε στους προγόνους μας να ξεπροβάλλουν από τις Παλαιολιθικές σπηλιές τους για να καλλιεργήσουν το σίτο, να εξημερώσουν ζώα, και να ξεκινήσουν βιομηχανικές και επικοινωνιακές επαναστάσεις. Κατά συνέπεια, ο κόσμος έχει τώρα 7.2 δισεκατομμύρια ανθρώπους – και σχεδόν τόσα κινητά τηλέφωνα.

Πατήστε πάνω στην εικόνα για μεγαλύτερη ανάλυση

Αλλά τώρα, αυτή η σταθερότητα είναι υπό απειλή. Η δημοσίευση καταλήγει, για παράδειγμα, ότι η «ασφαλής» συγκέντρωση θερμοκηπιακών αερίων στην ατμόσφαιρα (τα οποία προκαλούν τη κλιματική αλλαγή) είναι περίπου 350 μέρη ανά εκατομμύριο. Στο σημερινό επίπεδο των 400 μερών/εκατομμύριο, έχουμε ήδη ξεφύγει από το όριο και ρισκάρουμε επικίνδυνα υψηλές θερμοκρασίες και στάθμες της θάλασσας, καταστρεπτικές περιόδους ξηρασίας και πλημμύρες, και άλλες κλιματικές συμφορές. Ομοίως, ο Rockström και η ομάδα του, υπολογίζουν ότι έχουμε χάσει ήδη 16 τοις εκατό της βιοποικιλότητας σε πολλές περιοχές του πλανήτη, περισσότερο από το «ασφαλές» επίπεδο, δηλαδή περίπου 10 τοις εκατό.

Το ότι ξεπεράσαμε εκείνα τα δύο όρια — της κλιματικής αλλαγής και της υγείας των οικοσυστημάτων του πλανήτη — είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό επειδή κάνοντας κάτι τέτοιο «μπορεί να ωθήσει τη γη σε τελείως διαφορετικές καταστάσεις», λέει ο Will Steffen, εκτελεστικός διευθυντής του Australian National University’s Climate Change Institute και βασικός συγγραφέας της νέας δημοσίευσης. Αν περιορίσεις αρκετά τροπικά δάση, τα υπόλοιπα θα μετατραπούν από τροπικά δάση σε σαβάνα, για παράδειγμα, και όλα τα οφέλη των δασών θα χαθούν. Ή αν αυξήσεις αρκετά τη θερμοκρασία του πλανήτη ώστε να προκαλέσει την κατάρρευση παγοκαλυμμάτων, τότε θα ανακλάται λιγότερη θερμότητα του ήλιου πίσω στο διάστημα, προκαλώντας το ρυθμό θέρμανσης να αυξηθεί.

«Για πρώτη φορά, έχουμε ένα πλαίσιο για την ανάπτυξη, για την εξαφάνιση της φτώχειας και της πείνας, και για τη βελτίωση της υγείας»

Johan Rockström

Είμαστε ήδη κοντά σε σημεία χωρίς επιστροφή, πιστεύει ο Rockström, όπως και πολλοί άλλοι. «Αυτό που με φοβίζει απολύτως περισσότερο είναι ότι μπορεί να έχουμε ξεπεράσει ένα σημείο καμπής στην απώλεια του δυτικού ανταρκτικού παγοκαλύμματος», λέει.

Ώρα να σηκώσουμε τα χέρια ψηλά μέσα σε απελπισία; Καθόλου, λέει ο Rockström. «Το μήνυμά μας είναι θετικό — όχι καταστροφολογικό», επιμένει. Η ομορφιά της ανάλυσης των πλανητικών ορίων είναι ότι χαράζει μια διαδρομή στο να κρατήσουμε τον πλανήτη «ασφαλή» για την ανθρωπότητα, θεωρεί. Για παράδειγμα, τα έθνη μπορούν να μειώσουν την εκπομπή του διοξειδίου του άνθρακα σχεδόν σε μηδέν, φέρνοντας κατά συνέπεια τη γη κάτω από το κλιματικό όριο. Ομοίως, μπορούμε να τριπλασιάσουμε ή να τετραπλασιάσουμε τις γεωργικές παραγωγές στην Αφρική χρησιμοποιώντας μεθόδους χωρίς όργωμα που εξοικονομούν νερό, κρατώντας μας έτσι μακριά από το χείλος της απώλειας δασών και βιοποικιλότητας. «Για πρώτη φορά, έχουμε ένα πλαίσιο για την ανάπτυξη, για την εξαφάνιση της φτώχειας και της πείνας, και για τη βελτίωση της υγείας», λέει ο Rockström.

Λεπτός και αθλητικός στα 50 του, και ένα άτομο απεριόριστης ενέργειας, ο Rockström έχει βγάλει περιοδεία το μήνυμά του. Έχει κάνει ομιλίες στο TEDGlobal και στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Davos. Έχει συναντηθεί με επιστήμονες, πολιτικούς και στελέχη — και έχει κερδίσει βραβεία όπως το «Πρόσωπο της Χρονιάς» στη Σουηδία. «Ο Johan έχει την απίστευτη ικανότητα να είναι σε θέση να συνεργάζεται με ανθρώπους της πολιτικής, ανώτατα στελέχη επιχειρήσεων, ΜΚΟ, και παράλληλα να συνεχίζει τη δικιά του έρευνα» λέει ο Steffen.

Ακόμη και οι κριτικοί της θεωρίας περί πλανητικών ορίων λένε ότι έχει αφήσει το σημάδι του. «Μπορώ να δω πώς είχε μια αρκετά μεγάλη επιρροή» λέει ο Linus Blomqvist, διευθυντής έρευνας στο ίδρυμα Breakthrough, ένα “eco-σύγχρονο” think-tank που είναι ίσως η πιο δυνατή φωνή αντίρρησης στη θεωρία. «Έχει φέρει τα θέματα της παγκόσμιας αλλαγής και των ανθρώπινων επιδράσεων σε νέα φόρουμ και σε νέες συζητήσεις».

Η ιδέα των ορίων εμπνέει επίσης νέες επιστημονικές ερωτήσεις. Η γεωλογική ιστορία δείχνει ότι ο πλανήτης μπορεί να μεταβεί σε δραματικά θερμότερη ή ψυχρότερη κατάσταση, διάρκειας χιλιάδων ετών, όταν ξεπερνάει το κλιματικό όριο. Υπάρχουν όμως παρόμοια σημεία καμπής για τα υπόλοιπα όρια στην ανάλυση του Rockström; Για παράδειγμα, εάν συνεχίσουμε να ρίχνουμε περισσότερο άζωτο και φώσφορο από τα λιπάσματα στους ποταμούς, τις λίμνες και τους ωκεανούς, θα έχουμε απλά μια σχετική αύξηση σε επιβλαβείς φυκώδεις ανθίσεις και σε «νεκρές» ζώνες από τα υπερβολικά πολλά θρεπτικά στοιχεία; Ή μπορεί ολόκληρο το υδρόβιο σύστημα να μεταβεί ξαφνικά σε μία νέα κατάσταση λιγότερο ευνοϊκή στην ανθρώπινη ζωή;

Μια άλλη βασική αναπάντητη ερώτηση είναι εάν (και πόσο) το πέρασμα ενός ορίου μπορεί να επηρεάζει τα άλλα όρια. Φανταστείτε εάν ένας συνδυασμός ρύπανσης από θρεπτικά στοιχεία (σ.σ.: άζωτο, φώσφορο, κάλιο) και οξίνισης των ωκεανών, σκότωνε το μεγαλύτερο μέρος του πλαγκτού των θαλασσών, μειώνοντας εντυπωσιακά τη δυνατότητα των ωκεανών να απορροφούν το διοξείδιο του άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Αυτό θα επιτάχυνε την υπερθέρμανση του πλανήτη – και θα απαιτούσε τη μείωση των εκπομπών ακόμα πιο κάτω από το τρέχον υπολογισμένο επίπεδο. Αλλά οι λεπτομέρειες τέτοιων συνδέσεων — και πολλών άλλων πιθανών — είναι ασαφείς. «Αυτό που με ενοχλεί είναι ότι ακόμα δεν καταλαβαίνουμε πώς αυτά τα όρια αλληλεπιδρούν», λέει ο Rockström, ο οποίος, μαζί με τους συνεργάτες του, αναζητά τώρα πηγές χρηματοδότησης για να ερευνήσει τις πολλές πιθανές διασυνδέσεις.

Η έρευνα δεν ήταν χωρίς διαμάχη. Μερικοί κριτικοί αντιμετωπίζουν τη θεωρία περί πλανητικών ορίων ως το διανοητικό θετό παιδί των, τώρα δυσφημημένων, θεωριών ότι η Γη αναπόφευκτα θα ξεμείνει από χώρο και πόρους, που αναλύθηκαν στα βιβλία “The Limits to Growth” και “Population Bomb” της δεκαετίας του ‘70. «Πολλές χώρες μισούν την ιδέα των πλανητικών ορίων» λέει ο Steffen. Για αυτούς, υπονοείται ότι ο διαθέσιμος χώρος του πλανήτη έχει εξαντληθεί, και έτσι είναι αδύνατον να ακολουθήσουν την πορεία που ακολούθησε η Δύση προς την ανάπτυξη και την ευημερία.

Μερικοί υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι είναι αρκετά έξυπνοι να αναπτυχτούν ακόμα κι αν η Γη απομακρυνθεί από τη σταθερότητα της Ολόκαινου Περιόδου. Αλλά γιατί να πάρουμε αυτό το ρίσκο;

Αυτή η συγκεκριμένη κριτική είναι μια θεμελιώδης εσφαλμένη ανάγνωση, σύμφωνα με τους υποστηρικτές. «Η έρευνα των πλανητικών ορίων μας απελευθερώνει από τους περιορισμούς ανάπτυξης με έναν αποφασιστικό τρόπο», ο Rockström εξηγεί. «Αυτό που λέει είναι ότι, “εδώ έχουμε έναν ασφαλή λειτουργικό χώρο όπου μπορούμε να έχουμε απεριόριστη ανάπτυξη”». Πράγματι, η ύπαρξη του κλιματικού ορίου σημαίνει ότι οι αναπτυγμένες χώρες πρέπει να μειώσουν τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα σχεδόν στο μηδέν μέσα σε μερικές δεκαετίες. «Αλλά δεν υπάρχει τίποτα να εμποδίζει την ηλιακή και την αιολική ενέργεια και την υψηλότερη αποδοτικότητα», ο Rockström λέει. «Η παγκόσμια οικονομία μπορεί να αναπτυχθεί ακόμα και σε ένα περιβάλλον απαλλαγμένο από τον άνθρακα».

Άλλοι υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι είναι αρκετά έξυπνοι να αναπτυχτούν ακόμα κι αν η Γη απομακρυνθεί από τη σταθερότητα της Ολόκαινου Περιόδου. Η θεωρία περί πλανητικών ορίων «αγνοεί τη δυνατότητα των ανθρώπων να προσαρμόζονται και να αλλάζουν, που είναι η σφραγίδα του πολιτισμού», λέει η Ruth DeFries, καθηγήτρια της βιώσιμης ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο της Κολούμπια και συγγραφέας του “The Big Ratchet: How Humanity Thrives in the Face of Natural Crisis”.

Αλλά γιατί να λάβουμε αυτό το ρίσκο, ειδικά εάν η ανθρωπότητα μπορεί να λάβει τα λογικά μέτρα για να μείνει μέσα στα όρια, ο Rockström απαντά. «Αξίζει να υπονομεύσουμε το γήινο σύστημα για να δημιουργήσουμε απέραντα οφέλη για αυτήν την γενιά, υποθέτοντας ότι η επόμενη γενιά θα είναι πιο καινοτόμα;», διερωτάται. Συν του ότι, προσθέτει ο Steffen, «όποιος θεωρεί ότι μπορούμε να ανταπεξέλθουμε με τέσσερις έως πέντε βαθμούς θερμότερο κόσμο, και έναν βιολογικά εξαθλιωμένο κόσμο, δεν το έχει σκεφτεί καλά».

Το Ινστιτούτο Breakthrough ενοχλείται που μερικά όρια φαίνονται αυθαίρετα επειδή δεν έχουν κανένα γνωστό κατώτατο όριο. Και δεδομένου ότι είναι ήδη προφανές ότι ο κόσμος πρέπει να κόψει την εκπομπή ρύπων και να ενισχύσει τις γεωργικές παραγωγές, «εκείνα τα πλανητικά όρια μάλλον φαίνονται άσχετα» λέει ο Blomqvist του Breakthrough Institute.

Όχι όμως και για τον Rockström. Αντί για ατελείωτες διαφωνείες με τους climate-skeptics για τις υποτιθέμενες αβεβαιότητες της κλιματική επιστήμης, λέει, είναι δυνατόν να παρουσιαστούν συντριπτικά στοιχεία μιας επιτάχυνσης και προς τα οκτώ άλλα όρια — δάση, μείωση του όζοντος, χημική φόρτωση κ.λπ. «Δημιουργείται έτσι μια υγιέστερη συζήτηση από το ναι ή όχι στη κλιματική αλλαγή», λέει.

Αυτή είναι μια προσέγγιση την οποία κι άλλοι βρίσκουν αναγκαστική. Προφανώς, χρειαζόμαστε δραστικές πράξεις για να παλέψουμε την κλιματική αλλαγή, λέει ο Joe Romm, ιδρυτικός συντάκτης του “Climate Progress”, και πρώην αξιωματούχος του Αμερικανικού Υπουργείου Ενέργειας. «Αλλά προφανώς, όπως και αν το έχουμε εξηγήσει αυτό στους ανθρώπους, δεν το καταλαβαίνουν».

Θα λάβει ο κόσμος το μήνυμα των πλανητικών ορίων; Πρέπει, ο Rockström λέει. «Μπορεί να έχουμε εισέλθει στην πιο συναρπαστική και γεμάτη προκλήσεις δεκαετία στην ιστορία του πλανήτη», λέει. «Έχουμε την ευθύνη να αφήσουμε τον πλανήτη σε μία κατάσταση όσο πιο κοντά στην Ολόκαινο Περίοδο γίνεται».