Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύτηκε στο προσωπικό blog του Νίκου Αναγνώστου με τίτλο "(Συ)ζητώντας εξηγήσεις" στις 29/09/2013.

Από το 2009 ως σήμερα που προσπαθώ κι εγώ όπως όλοι να καταλάβω αυτή την καταστροφική παλίρροια που μας έχει σαρώσει, ανάμεσα στα πολλά που μου έχουν κάνει εντύπωση ξεχωρίζω ως κορυφαίο την παλινδρόμηση στον αταβισμό και την ανορθολογικότητα.

Η ιστορία βέβαια μας διδάσκει ότι κάτι τέτοιο δεν αποτελεί εξαίρεση σε περιόδους κρίσης. Μάλλον είναι ο κανόνας.  Είναι άλλο όμως τον κανόνα αυτό να τον αντιλαμβάνεσαι σαν μια γενική συνισταμένη μέσα από ένα ιστορικό εγχειρίδιο, κι άλλο σαν καθημερινή εμπειρία, ειδικά με ανθρώπους που ξέρεις, γνωρίζεις χρόνια, εκτιμάς για τη διαύγεια της σκέψης τους, και ξαφνικά δεν μπορείς πλέον να καταλάβεις.

Κι όσο αυτό γενικεύεται τόσο περισσότερο αρχίζεις ν’ αμφιβάλεις για τη δική σου διανοητική κατάσταση και κρίση.

Για να ξορκίσω ακριβώς αυτό το φόβο κι αυτή την αμφιβολία, γράφω όσα ακολουθούν, κι όχι γιατί θέλω να νουθετήσω ή να διδάξω κάτι άλλους.

Πάμε από την αρχή λοιπόν. Σ΄ όλες τις συζητήσεις που κάνω κάποια στιγμή αργά ή γρήγορα θα εμφυλλοχωρήσει μια άποψη που προσπαθεί να εξηγήσει καταστάσεις και πράγματα αποδίδοντας τις αιτίες σε σχεδιασμούς κάποιων κέντρων, εντός ή εκτός της χώρας.  Στη δημόσια συζήτηση όσοι δεν υιοθετούν παρόμοιες απόψεις τις λοιδωρούν και τις απορρίπτουν συλλήβδην ως θεωρίες συνομωσίας κάτι που ελάχιστα επηρεάζει αυτούς που τις πιστεύουν και τις επικαλούνται.

Θα προσπαθήσω ν’ ακολουθήσω μια διαφορετική γραμμή αλλά θέτοντας εξαρχής κάποιες αρχές για το πως θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται μια “εξήγηση” και μια “θεωρία” αντλώντας τες από το μοναδικό πεδίο ανθρώπινης σκέψης που συζητάει τέτοια θέματα, τη φιλοσοφία και πιο ειδικά, την επιστημολογία.

Πρώτη αρχή, το ξυράφι του Όκκαμ

Ο Όκκαμ ήταν ένας καλόγηρος του μεσαίωνα που διατύπωσε μια πολύ ενδιαφέρουσα αρχή. Σαν τέτοια δεν επιδέχεται απόδειξης, είναι κάτι που είτε το αποδέχεσαι, είτε όχι. Αλλά η αρχή αυτή έχει επηρεάσει αιώνες ανθρώπινης σκέψης κι αναζήτησης κι αν μη τι άλλο, η αποδοχή της καλά κρατεί.

Λέει λοιπόν αυτή η αρχή περίπου το εξής: όταν για την εξήγηση ενός γεγονότος υπάρχουν περισσότερες από μια κι αντικρουόμενες θεωρίες, επιλέγουμε αυτήν με τις λιγότερες υποθέσεις.

Ένα παράδειγμα για να γίνει κατανοητή η αρχή: αν ψάχνουμε να βρούμε γιατί έχει χρεωκοπήσει ένα φίλος μας που είχε το πάθος της χαρτοπαιξίας, το ν’ αποδώσουμε ακριβώς σ’ αυτό το πάθος του τη χρεωκοπία είναι μια εξήγηση με λιγότερες υποθέσεις από μιαν άλλη που λέει ότι τον επιβουλεύονταν κάποιοι που φρόντισαν να του πάνε όλα στραβά. Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε περισσότερες από μια υποθέσεις: ότι υπάρχει μια ομάδα κάποιων που τον επιβουλεύονται, ότι αποφασίζουν να καταστρώσουν ένα σχέδιο για να τον καταστρέψουν, ότι χρησιμοποιούν χ μεθόδους για να φέρουν το σχέδιο σε πέρας, κι ότι δεν γίνονται αντιληπτοί και το καταφέρνουν.

Προσέξτε εδώ ένα λεπτό σημείο: η πρώτη θεωρία είναι προτιμώτερη από την δεύτερη γιατί έχει λιγότερες υποθέσεις μεν, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η δεύτερη θεωρία είναι αδύνατον να είναι αληθινή. Για να κριθεί όμως ως πιθανή θα πρέπει κανείς να προσκομίσει αρκετές αποδείξεις. Η αρχή του Όκκαμ ισχύει όσο επεξεργαζόμαστε κάτι μόνο με το μυαλό και τη φαντασία κι όχι όταν υπάρχουν γεγονότα που συνηγορούν με μια από τις θεωρίες.

Δεύτερη αρχή, η αρχή της διαψευσιμότητας

Μια θεωρία για να μπορεί να πείσει για την  ισχύ της πρέπει να καταφέρνει σε ικανοποιητικό βαθμό δυο αποτελέσματα:

α. να εξηγεί τα γεγονότα

β. να προβλέπει την πορεία μελλοντικών

Στην εξήγηση μέσα κρύβεται κι η ρίζα της ανατροπής μια θεωρίας. Γιατί αν βρούμε μια σειρά από γεγονότα που με βάση τη θεωρία θα έπρεπε να συμπεριφέρονται με τρόπο Α κι εν τούτοις παρατηρούμε να συμβαίνει κάτι άλλο, το Β, τότε λέμε ότι η θεωρία διαψεύστηκε και συνεπώς την απορρίπτουμε. Μια θεωρία πρέπει εξαρχής να παρουσιάζει σαφώς τη συνθήκη της διάψευσης της. Αν μια τέτοια δεν μπορει να διατυπωθεί, τότε η θεωρία χαρακτηρίζεται ως μεταφυσική και δεν μας προσφέρει γνωστική αξία.

Αν μ’ έχετε παρακολουθήσει ως εδώ, και ξέρω ότι θα έχω ήδη χάσει πολλούς από σας, ας πάμε τώρα να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις αρχές σε εξηγήσεις της κρίσης.

Πριν μερικές μέρες έθεσα μια ερώτηση στο facebook να μου διατυπώσουν οι φίλοι μου όσο γίνεται πιο συνοπτικά την άποψη τους για την αιτία της ελληνικής κρίσης.

Πήρα πολλές απαντήσεις κι ειλικρινά ευχαριστώ γι αυτό. Επιτρέψτε μου χάριν οικονομίας να ομαδοποιήσω μερικές και να τις συζητήσω με βάση τις δύο πιο πάνω αρχές.

Οι απαντήσεις με άξονα την ηθική ή τον εθνικό χαρακτήρα

• Αμόρφωτοι πολίτες.
• Αναλφαβητισμός
• Ευθυνοφοβία
• Δρόμο της ‘κακίας’
• Η νοοτροπία μας
• Διαφθορά
• Διαχρονική ανομία
• Κουλτούρα/εκπαίδευση
• Φαυλοκρατία
• Καχυποψία
• Αδιαφορία
• κ.α.

Οι απαντήσεις αυτές είναι  σύμφωνες με την πρώτη αρχή (το ξυράφι του Όκκαμ) γιατί περιέχουν πολύ λίγες υποθέσεις. Χτυπάνε όμως στη δεύτερη αρχή. Αν κάποιος απ’ αυτούς τους παράγοντες είναι ικανός να προκαλέσει κρίση, τότε δεν θα έπρεπε όπου αλλού απαντάται να υπάρχει επίσης κρίση; Έτσι η διαφθορά κι η φαυλοκρατία, ας πούμε, δεν θα έπρεπε να δημιουργεί κρίση στην Κίνα όπου ξέρουμε ότι υπάρχει σε μεγάλη έκταση; Η Κίνα όμως κινείται σε υψηλή αναπτυξιακή τροχιά άρα ο παράγοντας “διαφθορά” δεν είναι ικανός να την οδηγήσει σε κρίση (ως τώρα τουλάχιστον).

Η αδιαφορία; Σίγουρα τα δυτικά κράτη δεν φημίζονται για το ενδιαφέρον για το συνάνθρωπο αλλά δεν βλέπουμε εξ αιτίας αυτού να βυθίζονται σε μακροχρόνια οικονομική κρίση.

Εκπαίδευση, μόρφωση; Σίγουρα σημαντικοί παράγοντες για την οικονομική ανάπτυξη αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η χρόνια υστέρηση τους μπορεί να εξηγήσει μια οικονομική κρίση. Η Τουρκία είχε όλα αυτά το προβλήματα κι όμως διανύει περίοδο αλματώδους οικονομικής ανάπτυξης. Το ίδιο κι η Βραζιλία.

Οι απαντήσεις που αποδίδουν την κρίση σε κάποιο σχεδιασμό

• Νέα Τάξη Πραγμάτων

Δεν είμαι πολύ σίγουρος τι είναι η Νέα Τάξη Πραγμάτων αλλά σίγουρα αυτές οι απαντήσεις ‘χτυπάνε’ στο ξυράφι του Όκκαμ: πάρα πολλές υποθέσεις, πολύ περισσότερες απ’ όλες τις άλλες απόψεις: ποιοί είναι πίσω, πως κινούνται, γιατί τώρα, γιατί εμάς κτλ.

Οι γεωγραφικές κι οι ιστορικές απαντήσεις

• 10 μήνες καλοκαίρι
• Η Τουρκοκρατία

Εύκολη η κριτική εδώ: αν το καλοκαίρι ήταν το πρόβλημα τότε η ζώνη μεταξύ του 35ου και του 40ου παράλληλου που χοντρικά περικλείει την Ελλάδα, θα έπρεπε να είναι μονίμως σε κρίση. Ομοίως, κι όλα τα έθνη που γεννήθηκαν μετά την διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα έπρεπε να είναι μονίμως σε κρίση.

Οι δομικές/συστημικές απαντήσεις

• Εμπορικό ισοζύγιο (η χρόνια ελλειμματικότητα δηλαδή).
• Η ολλανδική ασθένεια (too much easy money).
• Δημοσιες σοσιαλκαπιταλιστικες σπατάλες
• Ο καπιταλισμός
• Ο υπερβολικός δημόσιος τομέας
• Κλεπτοκρατία
• Ανίσχυροι θεσμοί
• κ.α.

Οι απαντήσεις αυτές είναι ικανοποιούν και τα δύο κριτήρια σε κάποιο βαθμό αλλά κάποιες αναπόφευκτα είναι πιο γενικές από άλλες. Π.χ. η απόδοση της κρίσης στον καπιταλισμό είναι πολύ γενική απάντηση κι αν ήταν να διαλέξουμε μεταξύ αυτής και του εμπορικού ισοζύγιου (λέω ένα στην τύχη) θα προτιμούσαμε το δεύτερο γιατί περιέχει λιγότερες υποθέσεις.

Και βέβαια δεν αποκλείεται πολλές απ’ αυτές τις εξηγήσεις να δρουν συνδυαστικά. Πάντως εδώ είμαστε στην κατηγορία των απαντήσεων που έχουν την επιστημολογική σφραγίδα ότι μπορούν να χρησιμεύσουν σαν πραγματικές εξηγήσεις.

Δυστυχώς για το θυμικό μας οι απαντήσεις αυτές δεν καταδεικνύουν εύκολους ενόχους. Και, κυρίως, δεν καταδεικνύουν ενόχους των οποίων η απομάκρυνση και τιμωρία επαναφέρει το σύστημα στην πρότερη κατάσταση. Και παρά την αναπόφευκτη υπεραπλούστευση που ενείχε η παραπάνω συζήτηση, αν υπάρχει κάτι που μένει, τουλάχιστον σε μένα, είναι τ’ ότι ένα πρόβλημα που απαιτεί διεξοδικούς ορθολογικούς χειρισμούς για να το λύσεις,  δεν λύνεται ποτέ εν είδει γόρδιου δεσμού. Σκοπός είναι μετά το λύσιμο του κόμπου να έχουμε ακόμα σχοινί.